موقعیت طبیعی:
میل خسروگرد در منطقه ی نیمه بارانی مشرف به دشت کویر بر روی رسوبات رسی و شنی مربوط به دوران سوم زمین شناسی قرار گرفته است و به فاصله ۳۰ کیلومتری جنوب گسل زلزله خیز سبزوار است
● موقعیت فعلی
میل خسروگرد در غرب میدان سربداران انتهای بلوار مشاهیر بین جاده رفت و برگشت سبزوار- شاهرود واقع گردیده است.
باستان شناسی و تاریخ میل خسروگرد سبزوار
میلها را تا کنون به دو دسته تقسیم کرده اند:
الف) راهیابی
ب) پیروزی
یکی از دروازه های سبزوار دروازه سبریز است که در اصل سر بریز بوده در قطور و دگرگونی این لفظ به سبریز تغییر شکل داده است. می گویند مغولان در این محل آنقدر از سرکشتگان روی هم انباشت کردن که میلی به نشانه پیروزی ساختن و نام دروازه سبریز را به این دلیل می دانند.
میل راهیابی:
در خراسان از این نوع میل در علی آباد کاشمر، میل رادکان در چناران، میل ایاز در سنگ بست مشهد و میل اختگان در توس مشهد است.
تا قبل از انجام کاوشهای باستانی شناختی در خسروگرد گمان می رفت میل خسروگرد بقایای بازمانده مسجد عظیم خسروگرد است و آن را مناره می دانستند مانند مناره تاری خانه دامغان لیکن پس از کاوشهای باستان شناختی محرز گردید این مناره میل راهیابی ست.
وجه تسمیه :
چون اعراب چهار حرف (گ، ژ، پ، چ ) را در حروف خود ندارند لذا کلماتی که یکی از این حروف داشته معرب کرده اند از آن جمله خسروجرد معرب کلمه خسروگرد است؛ گرد در اصل کرد بوده، کرد مصدر مرخم کردن است و کردن به معنی ساختن، پس خسروگرد یعنی خسرو ساخت یعنی ساخت خسر، خسرو نام عمومی پادشاهان ساسانی است همانگونه که قیصر نام عمومی پادشاهان روم است . به هنگام بررسی شناسایی آثار تاریخی – باستانی سبزوار به دلیل نزدیکی این میل به روستای خسروگرد نام آن را میل خسروگرد گذاشته اند.
پیشینه تاریخی :
۱) صاحب کتاب تاریخی تاریخ بیهقی در مورد ایجاد خسروگرد نوشته سبزوار را ساسویه بن شاپور الملک بنا کرده است و شاپور آن بود ... و سبزوار در اصل ساسویه آباد بوده است و گفته اند پسر این ساسویه یزد خسور بود که خسروشیر جوین ، خسرو آباد بیهق و خسروجرد را بنا کرده است
۲) مولف کتاب جغرافیای تاریخ خراسان می گوید: چنین گویند که کیخسرو و بعد از قتل افراسیاب در این ناحیه قلعه ی ساخت آن را خسروگرد خواندند.
قدیمی ترین مناره در جهان اسلام به سال ۴۴ یا ۴۵ ه ق توسط زیاد بن ابیه در زمان خلافت معاویه در مسجد جامع بصره احداث شده است. سپس در سال ۵۳ مناره جامع ابرو در خطاط توسط ملمه بن مقلد و به همین منوال تا در سال ۳۸۴ ه ق به دستور معتصم عباسی مناره باب الزیاره مسجد الحرام را در مکه معظمه می سازند. در ایران مناره یی چون تاربی خانه دامغان، میل کاشمر، اختگان، رادکان و ... خود نمایی می کنند.
اهالی سبزوار به مِنار یا مُنار به ضم میله می گویند؛ همانگونه که در شهرهای دیگر به مناره، ماذنه، صومعه، گلدسته، عساس و میل می گویند.
در کتاب آثار باستانی خراسان آمده است به خسروجرد در اوایل اسلام و قرون اولیه آن مرکز و حاکم نشین ناحیه بیهق بوده که بعداً قصبه سبزوار... از خسروجرد آباد تر شده است و مدتهاست که مرکز ناحیه سبزوار است سپس مرحوم ضیع الدوله در کتاب مطلع الشمس آورده: از آثار خسروگرد که شهر بیهق بوده چیزی که فعلاً باقی و محل ملاحظه است مناری می باشد مرحوم عبدالحمید مولوی با توجه به کتیبه میل که تاریخ ۵۰۵ ه ق را مشخص می کند و با توجه به شباهت نزدیک دو مناره موجود در خارج شهر غزنین که به دستور سلطان محمود غزنوی ساخته شده است تاریخ ساخت مناره را سال ۴۱۵ ه ق می داند و تاریخ ۵۰۵ را سال مرمت آن می داند.
نصرت ا.. مشکوتی گفته این مناره که در اعداد زیباترین مناره های تاریخی آغاز قرن ششم هجری است قریب ۳۸ متر بلندی دارد، در بدنه آجری آن دو رشته کتیبه کوفی و تزئینات لوزی شکل دیده می شود. تاریخ کتیبه این مناره سال ۵۰۵ ه ق است.
فریزر که در سال ۱۸۲۲ م از سبزوار دیدن کرده می گوید که وی در آنجا مناره قدیمی دیگری نظیر مناره خسروگرد و یک مدرسه قدیمی که کتیبه عربی روی آن مبین این بود که آن را فخر الدین یا فخرالدوله نامی ساخته دیده است. ن خانیکف و ای هرتسفلد از یک کتیبه ناخوانا درمناره سبزوار جهت کرده اند.
مرحوم ضیع الدوله در کتاب مطلع الشمس ذکر کرده در سال ۱۳۰۰ هجری قمری به دستور ناصرالدین شاه بنای فوق مرمت گردیده است. ناتانیل کرزن گفته: مناره خسروگرد مناره تک و بلند که ۱۰۰ پا ارتفاع دارد و طرح و نگاری بر سطح خارجی آن دیده می شود که تا رأس ادامه می یابد.
تاریخچه مرمت:
میل خسروگرد براساس نوشته های سیاحان در طی قرون گذشته مرمت گردیده از آن جمله سال ۱۱۳۵ ه ق به دستور نادرشاه افشار به نقل از سیاح خارجی هانری رنه دالمانی در کتاب سفرنامه از خراسان تا بختیاری و سال ۱۳۰۰ هجری قمری به دستور ناصر الدین شاه قاجار به نقل از مطلع الشمس جلد دوم همچنین در دوره ی پهلوی دوم و دولت جمهوری اسلامی ایران به سال ۱۳۷۵ عایق بندی بام سکّو و پایه میل مرمت گردیده است.
رادیو اینترنتی ایران صدا[You must be registered and logged in to see this link.]
میل خسروگرد در منطقه ی نیمه بارانی مشرف به دشت کویر بر روی رسوبات رسی و شنی مربوط به دوران سوم زمین شناسی قرار گرفته است و به فاصله ۳۰ کیلومتری جنوب گسل زلزله خیز سبزوار است
● موقعیت فعلی
میل خسروگرد در غرب میدان سربداران انتهای بلوار مشاهیر بین جاده رفت و برگشت سبزوار- شاهرود واقع گردیده است.
باستان شناسی و تاریخ میل خسروگرد سبزوار
میلها را تا کنون به دو دسته تقسیم کرده اند:
الف) راهیابی
ب) پیروزی
یکی از دروازه های سبزوار دروازه سبریز است که در اصل سر بریز بوده در قطور و دگرگونی این لفظ به سبریز تغییر شکل داده است. می گویند مغولان در این محل آنقدر از سرکشتگان روی هم انباشت کردن که میلی به نشانه پیروزی ساختن و نام دروازه سبریز را به این دلیل می دانند.
میل راهیابی:
در خراسان از این نوع میل در علی آباد کاشمر، میل رادکان در چناران، میل ایاز در سنگ بست مشهد و میل اختگان در توس مشهد است.
تا قبل از انجام کاوشهای باستانی شناختی در خسروگرد گمان می رفت میل خسروگرد بقایای بازمانده مسجد عظیم خسروگرد است و آن را مناره می دانستند مانند مناره تاری خانه دامغان لیکن پس از کاوشهای باستان شناختی محرز گردید این مناره میل راهیابی ست.
وجه تسمیه :
چون اعراب چهار حرف (گ، ژ، پ، چ ) را در حروف خود ندارند لذا کلماتی که یکی از این حروف داشته معرب کرده اند از آن جمله خسروجرد معرب کلمه خسروگرد است؛ گرد در اصل کرد بوده، کرد مصدر مرخم کردن است و کردن به معنی ساختن، پس خسروگرد یعنی خسرو ساخت یعنی ساخت خسر، خسرو نام عمومی پادشاهان ساسانی است همانگونه که قیصر نام عمومی پادشاهان روم است . به هنگام بررسی شناسایی آثار تاریخی – باستانی سبزوار به دلیل نزدیکی این میل به روستای خسروگرد نام آن را میل خسروگرد گذاشته اند.
پیشینه تاریخی :
۱) صاحب کتاب تاریخی تاریخ بیهقی در مورد ایجاد خسروگرد نوشته سبزوار را ساسویه بن شاپور الملک بنا کرده است و شاپور آن بود ... و سبزوار در اصل ساسویه آباد بوده است و گفته اند پسر این ساسویه یزد خسور بود که خسروشیر جوین ، خسرو آباد بیهق و خسروجرد را بنا کرده است
۲) مولف کتاب جغرافیای تاریخ خراسان می گوید: چنین گویند که کیخسرو و بعد از قتل افراسیاب در این ناحیه قلعه ی ساخت آن را خسروگرد خواندند.
قدیمی ترین مناره در جهان اسلام به سال ۴۴ یا ۴۵ ه ق توسط زیاد بن ابیه در زمان خلافت معاویه در مسجد جامع بصره احداث شده است. سپس در سال ۵۳ مناره جامع ابرو در خطاط توسط ملمه بن مقلد و به همین منوال تا در سال ۳۸۴ ه ق به دستور معتصم عباسی مناره باب الزیاره مسجد الحرام را در مکه معظمه می سازند. در ایران مناره یی چون تاربی خانه دامغان، میل کاشمر، اختگان، رادکان و ... خود نمایی می کنند.
اهالی سبزوار به مِنار یا مُنار به ضم میله می گویند؛ همانگونه که در شهرهای دیگر به مناره، ماذنه، صومعه، گلدسته، عساس و میل می گویند.
در کتاب آثار باستانی خراسان آمده است به خسروجرد در اوایل اسلام و قرون اولیه آن مرکز و حاکم نشین ناحیه بیهق بوده که بعداً قصبه سبزوار... از خسروجرد آباد تر شده است و مدتهاست که مرکز ناحیه سبزوار است سپس مرحوم ضیع الدوله در کتاب مطلع الشمس آورده: از آثار خسروگرد که شهر بیهق بوده چیزی که فعلاً باقی و محل ملاحظه است مناری می باشد مرحوم عبدالحمید مولوی با توجه به کتیبه میل که تاریخ ۵۰۵ ه ق را مشخص می کند و با توجه به شباهت نزدیک دو مناره موجود در خارج شهر غزنین که به دستور سلطان محمود غزنوی ساخته شده است تاریخ ساخت مناره را سال ۴۱۵ ه ق می داند و تاریخ ۵۰۵ را سال مرمت آن می داند.
نصرت ا.. مشکوتی گفته این مناره که در اعداد زیباترین مناره های تاریخی آغاز قرن ششم هجری است قریب ۳۸ متر بلندی دارد، در بدنه آجری آن دو رشته کتیبه کوفی و تزئینات لوزی شکل دیده می شود. تاریخ کتیبه این مناره سال ۵۰۵ ه ق است.
فریزر که در سال ۱۸۲۲ م از سبزوار دیدن کرده می گوید که وی در آنجا مناره قدیمی دیگری نظیر مناره خسروگرد و یک مدرسه قدیمی که کتیبه عربی روی آن مبین این بود که آن را فخر الدین یا فخرالدوله نامی ساخته دیده است. ن خانیکف و ای هرتسفلد از یک کتیبه ناخوانا درمناره سبزوار جهت کرده اند.
مرحوم ضیع الدوله در کتاب مطلع الشمس ذکر کرده در سال ۱۳۰۰ هجری قمری به دستور ناصرالدین شاه بنای فوق مرمت گردیده است. ناتانیل کرزن گفته: مناره خسروگرد مناره تک و بلند که ۱۰۰ پا ارتفاع دارد و طرح و نگاری بر سطح خارجی آن دیده می شود که تا رأس ادامه می یابد.
تاریخچه مرمت:
میل خسروگرد براساس نوشته های سیاحان در طی قرون گذشته مرمت گردیده از آن جمله سال ۱۱۳۵ ه ق به دستور نادرشاه افشار به نقل از سیاح خارجی هانری رنه دالمانی در کتاب سفرنامه از خراسان تا بختیاری و سال ۱۳۰۰ هجری قمری به دستور ناصر الدین شاه قاجار به نقل از مطلع الشمس جلد دوم همچنین در دوره ی پهلوی دوم و دولت جمهوری اسلامی ایران به سال ۱۳۷۵ عایق بندی بام سکّو و پایه میل مرمت گردیده است.
رادیو اینترنتی ایران صدا[You must be registered and logged in to see this link.]